دائرة المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی (کتاب)

کتاب «دایرة‌المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی» با هدف جلب توجه بیشتر مردم به میراث فرهنگی و رهایی از معماری بیگانه در ۳ مجلد به قطع وزیری به همت حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی در سالهای ۷۸ـ۷۹ در تهران منتشر شد. مجلدات دیگر این دایرة‌المعارف به منظور تکمیل دوره کامل کتاب، در دست تهیه و تدوین است.

محتوای کتاب

مجلد اول این دایرة‌المعارف با ۴۲۷ صفحه دو ستونی و مصور به معرفی بناهای آرامگاهی اختصاص یافته است. بناهای آرامگاهی با توجه به ویژگیهای معماری، هویت اشخاص مدفون و عنوانی که به آن معروف‌اند، به آرامگاه، امامزاده، برج، بقعه، گنبد و مجموعه آرامگاهی دسته‌بندی شده‌اند.

هر یک از این رشته‌ها شامل مقالات متعددی است که به ترتیب الفبایی تدوین شده است. این مقالات از جنبه‌های مختلف مذهبی، اجتماعی، معماری، تاریخی و هنری، بناهای تاریخی را بررسی کرده‌اند. بیشتر مقالات دارای نما، نقشه و مقطع بناهای تاریخی است. مجموعه آرامگاهی آستان قدس رضوی مشهد و حضرت عبدالعظیم، مفصلترین مقالات این مجلد به شمار می‌روند. «آرامگاه آبش خاتون» در شیراز نخستین مقاله این مجموعه در مجلد اول است.

مجلد دوم این دایرة‌المعارف که در سال ۱۳۷۸ منتشر شده است به معرفی مساجد تاریخی ایران می‌پردازد. این مجلد دارای ۳۱۲ صفحه متن و ۱۱۲ صفحه تصویر، نقشه و مقطع بناهای تاریخی است. «مسجد آقا محمدتقی در مراغه» نخستین مقاله مجلد دوم است که در کمتر از نیم ستون تألیف شده است. بناهای (مساجد) تاریخی استان اصفهان نسبت به استانهای دیگر کشور، بخش بیشتری از کتاب (صص ۴۹ـ۹۹) را دربرمی‌گیرد. مقاله‌های: مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع کبیر قزوین، مسجد جامع کبیر یزد، مسجد امام (شاه) اصفهان، مسجد کبود و مسجد جامع علی شاه تبریز از مفصلترین مقالات این مجلد به شمار می‌روند. همان طوری که ناشر در پیشگفتار این مجلد اشاره کرده است، به منظور کسب اطلاعات جدید از بناهای تاریخی، مطالعات میدانی ممکن از مساجد نیز به عمل آمده است تا آخرین اطلاعات از تجدیدبنا و تخریب آثار ارائه شود.

مجلد سوم این دایرة‌المعارف که در سال ۱۳۷۹ منتشر شده، حدود ۵۰۰ بنای عام‌المنفعه را بررسی کرده است. این مجلد با ۲۹۲ صفحه متن و ۱۵۶ صفحه تصویر، نقشه و مقطع در قسمت انتهایی کتاب به معرفی آب انبارها، بازارها، پلها، سدها و حمامهای تاریخی ایران اختصاص یافته است.

این مجلد همانند مجلد دوم بر اساس توزیع استانی دسته‌بندی شده و بناهای تاریخی هر استان به ترتیب الفبایی معرفی شده است. کلیات معماری آب انبارها، بازارها، پلها، سدها و حمامها به طور مستقل بررسی شده است. در کلیات معماری به موضوعاتی نظیر: تاریخچه، پراکندگی، نقشه و معماری، مصالح بکار رفته، اجزا و عناصر و ساختمان بناها پرداخته شده است. «آب انبار رصدخانه مراغه»، در نصف ستون، نخستین مقاله این مجلد است. «بازار تبریز» و «بازار اصفهان» از مفصلترین مقالات این مجلد به شمار می‌روند. برخی از مقالات مجلد سوم مانند: پل پادامک تهران، پل قورتان اصفهان، پل کله اصفهان، پل ورزنه اصفهان و... به صورت میدانی نیز بررسی شده‌اند. «مقاله رختشویخانه زنجان» که در صفحه ۱۲۱ مجلد سوم آمده است، در مقایسه با مقالات دیگر از تناسب موضوعی همگون برخوردار نیست. این مقاله، بنای قدیمی و عام‌المنفعه رختشویخانه‌ای را توصیف می‌کند که با سنگ و آجر در محوطه‌ای مشجر بنا شده است و در دوره اخیر آن را مرمت کرده‌اند.

نقد و بررسی کتاب

مجموعه کتاب «دایرة‌المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی» را می‌توان از چند حیث نقد و بررسی کرد:

• به نظر می‌رسد کتاب فاقد اطلاعات جدید راجع به تقسیمات کشوری است. برای مثال، در صفحه ۱۵۰ از مجلد اول (مقاله شاهزاده ابراهیم)، کجور به شهری اطلاق شده است؛ در حالی که کجور نام یکی از بخشهای دوگانه در قسمت کوهستانی و سردسیر شهرستان نوشهر است. جای دیگر از همین ملجد (صفحه ۲۶۸، مقاله «بقعه جمشید کیاسلطان)، المده، قصبه و مرکز قشلاقی دشت‌ کجور مازندران معرفی شده است؛ در حالی که المده از چند سال پیش به رویان تغییر نام داده است و اکنون یکی از شهرهای سه گانه شهرستان نور به شمار می‌رود. یا در مقاله «پل سفید» (جلد ۳، صفحه ۲۱۹) این شهر دهکده‌ای خوانده شده است. همچنین اطلاق عنوان شهرک به برخی شهرهای کوچک اطلاقی نادرست است. موارد مشابه دیگری نیز در هر یک از مجلدات این دایرة‌المعارف دیده می‌شود که امید است با تجدید چاپ، این نقیصه رفع شود.

• هیچ‌یک از سه مجلد مذکور دارای فهرست عناوین و آوانگاری نیست. همین موضوع آشنایی کلی با بناها (مدخلها) و تلفظ صحیح آنها را دشوار کرده است. اغلب دایرة‌المعارف‌ها و فرهنگنامه‌های داخل و خارج کشور به این مهم توجه دارند.

منابع

• جعفر اسحاقی تیموری، "دایرة‌المعارف بناهای تاریخی، نیازمند تلاش جدی‌تر"، کتاب ماه کلیات، اسفند ۱۳۸۰ و فروردین ۱۳۸۱، شماره ۵۱ و ۵۲ در دسترس در نور مگز، بازیابی: ۷ آذر ۱۳۹۲.